Στα μέσα του 15ου αιώνα, όταν η Ανατολή και η Δύση βρίσκονταν σε κρίσιμη καμπή, μια σπουδαία ελληνική μορφή αναδύθηκε στη Δύση: ο Βησσαρίων. Γεννημένος στην Τραπεζούντα, στον Πόντο, ο Βησσαρίων υπήρξε Αρχιεπίσκοπος Νίκαιας και ένας από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές της ένωσης των Εκκλησιών στη Σύνοδο της Φεράρας-Φλωρεντίας το 1439. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, παρέμεινε στη Δύση, αναγνωρίζοντας ότι το μέλλον της ελληνικής παιδείας και της ορθόδοξης κληρονομιάς θα μπορούσε να διασωθεί μόνο μέσα από τη συνεργασία με τη Δύση.
Το 1449, ο Βησσαρίων έγινε καρδινάλιος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Ανέλαβε Αρχιεπίσκοπος Μπολόνιας, έγινε Λατίνος Πατριάρχης Ιεροσολύμων και υπήρξε στενός σύμβουλος πολλών Παπών. Πάνω απ’ όλα, όμως, διέσωσε την κλασική ελληνική κληρονομιά, προωθώντας τις ελληνικές σπουδές και προσφέροντας καταφύγιο σε πολλούς λόγιους Έλληνες που κατέφυγαν στη Δύση μετά την Άλωση. Η ανεκτίμητη βιβλιοθήκη του, γεμάτη ελληνικά χειρόγραφα, δωρήθηκε στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας, συμβάλλοντας καθοριστικά στην Αναγέννηση.
Το δραματικό Κονκλάβιο του 1455
Μετά τον θάνατο του Πάπα Νικολάου Ε’ το 1455, το Κολλέγιο των Καρδιναλίων συγκεντρώθηκε για να εκλέξει νέο Πάπα. Δύο παρατάξεις, με αρχηγούς τους Ορσίνι και Κολόννα, αντιπαρατέθηκαν σκληρά, χωρίς όμως να μπορούν να επιβάλουν τον δικό τους υποψήφιο. Οι πρώτες ψηφοφορίες δεν έβγαλαν νικητή, και το αδιέξοδο οδήγησε τους καρδινάλιους να αναζητήσουν έναν ουδέτερο υποψήφιο.
Ο Βησσαρίων, με το κύρος του, την παιδεία του και την ακεραιότητα του χαρακτήρα του, φάνηκε ως η ιδανική λύση. Στην κρίσιμη ψηφοφορία, ο Βησσαρίων έφτασε μόλις δύο ψήφους μακριά από τον παπικό θρόνο. Όμως, πριν ξεκινήσει η επόμενη ψηφοφορία, ο Καρδινάλιος ντε Κοετιβύ σηκώθηκε και εκφώνησε έναν λόγο που έμεινε στην ιστορία: «Θα εκλέξουμε ως Πάπα έναν Έλληνα; Έναν παρείσακτο ανάμεσά μας;…». Οι λέξεις του έπεσαν σαν κεραυνός. Η ελληνική καταγωγή του Βησσαρίωνα, η διαφορετική του παράδοση, ακόμα και η γενειάδα του, έγιναν αιτία να ανακοπεί η πορεία του προς τον παπικό θρόνο.
Ο Βησσαρίων, πληγωμένος και συγκλονισμένος, ψέλλισε πως δεν ενδιαφέρεται πλέον για την εκλογή και κατέρρευσε στο κάθισμά του. Στην επόμενη ψηφοφορία, έλαβε μόλις δύο ψήφους. Το κονκλάβιο οδηγήθηκε τελικά στην εκλογή του Ισπανού Καρδινάλιου Αλόνσο Μπόρχα, που έλαβε το όνομα Κάλλιστος Γ’.
Η κληρονομιά του Βησσαρίωνα
Η παραλίγο εκλογή του Βησσαρίωνα ως Πάπα αποτελεί ένα από τα πιο συναρπαστικά «τι θα γινόταν αν» της ευρωπαϊκής ιστορίας. Αν είχε εκλεγεί, ίσως η σχέση Ανατολής και Δύσης να είχε πάρει άλλη τροπή. Ο ίδιος, ωστόσο, δεν πικράθηκε. Συνέχισε να εργάζεται ακούραστα για τη διάσωση της ελληνικής γραμματείας, να στηρίζει τους Έλληνες λόγιους και να διαμορφώνει τις πνευματικές βάσεις της Αναγέννησης.
Ο Βησσαρίων, ο Έλληνας που έφτασε μια ανάσα από τον παπικό θρόνο, έμεινε στην ιστορία όχι ως Πάπας, αλλά ως ο άνθρωπος που ένωσε πνευματικά την Ανατολή και τη Δύση και διέσωσε το φως της ελληνικής παιδείας για τις επόμενες γενιές.