Η εμφάνιση πολλές φορές ξεγελά: τα κοτόπουλα και τα φυτά είναι τεχνητά, όπως τα γενετικώς τροποποιημένα τρόφιμα. Αντίθετα η ασπιρίνη και οι λαστιχένιες σόλες είναι φυσικές. Ιδού γιατί τα όρια μεταξύ των δύο κατηγοριών γίνονται όλο και πιο ασαφή. Ίσως μάλιστα εξαφανιστούν…
«Επιλέξτε αυτό το γιαούρτι, είναι 100% φυσικό». Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει αυτά τα λόγια; Από το σαπούνι ως το στρώμα από λάτεξ, ό,τι φτάνει από τη φύση, χωρίς επεξεργασία από τον άνθρωπο, μοιάζει πιο υγιεινό, αυθεντικό, ανθεκτικό.
Όμως είναι έτσι στ’ αλήθεια; Ας πάρουμε για παράδειγμα τα λαχανικά που αγοράζουμε στη λαϊκή αγορά. Τίποτα πιο φυσικό, θα σκεφτείτε, όμως δεν είναι έτσι. Τα πορτοκάλια, τα μήλα, τα κολοκυθάκια και οι πιπεριές δεν υπάρχουν σε άγρια μορφή, αλλά δημιουργήθηκαν από τον άνθρωπο πριν από χιλιάδες χρόνια μέσω της προσεκτικής επιλογής αυτοφυών φυτών, που συχνά ήταν πολύ διαφορετικά από αυτά που χρησιμοποιούμε σήμερα.
Το καλαμπόκι, για παράδειγμα, προέρχεται γενετικά από ένα φυτό του γένους Zea, με υποτυπώδεις κώνους μήκους 4 εκατοστών. Το ίδιο ισχύει και για την αμυγδαλιά όπως την ξέρουμε σήμερα, η οποία στην πραγματικότητα είναι ένα γενετικό λάθος. Συγκεκριμένα η «κανονική» αμυγδαλιά είναι εκείνη που καρποφορεί πικραμύγδαλα, ώστε να μην είναι ελκυστικά για τα ζώα ή τα πτηνά. Πριν από χιλιάδες χρόνια όμως, πιθανόν στη Μέση Ανατολή, οι πρώτοι γεωργοί ανακάλυψαν ελάχιστα δέντρα αμυγδαλιάς τα οποία, λόγω μιας γενετικής διαφοροποίησης, δεν μπορούσαν να καρποφορήσουν πικρούς καρπούς και συνεπώς ήταν ένας γευστικός καρπός για τον άνθρωπο. Έτσι σταδιακά άρχισαν να τα καλλιεργούν, με αποτέλεσμα η πικραμυγδαλιά σχεδόν να εξαφανιστεί, ενώ η γενετικώς αδύναμη αμυγδαλιά να εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο. Ακόμα και το κοτόπουλο δημιουργήθηκε από τον άνθρωπο πριν από 5.000 χρόνια στην Ινδία μέσω της διασταύρωσης άγριων ειδών.
Αντιδραστήρας φυσικής προέλευσης
Υπάρχουν όμως και παράδοξα με την αντίστροφη έννοια, δηλαδή πράγματα που τα θεωρούμε τεχνητά ενώ έχουν ρίζες στη φύση. Το πιο παράδοξο παράδειγμα είναι οι πυρηνικοί αντιδραστήρες, η καρδιά των πυρηνικών εργοστασίων. Πρόκειται για περιβάλλοντα θωρακισμένα με τόνους μολύβδου και οπλισμένου σκυροδέματος, ο πυρήνας των οποίων ψύχεται με νερό. Τη δεκαετία του 1960, όμως, ανακαλύφθηκε ότι στην Γκαμπόν, στο ορυχείο ουρανίου του Όκλο, περίπου πριν από 2 δις χρόνια μια φυσική είσοδος νερού στο κοίτασμα οδήγησε στην ενεργοποίηση 15 «φυσικών» πυρηνικών αντιδραστήρων, που λειτούργησαν για ένα εκατομμύριο χρόνια: η φύση είχε προβλέψει αυτό που ο άνθρωπος νόμιζε ότι ανακάλυψε. Έπειτα υπάρχουν αντικείμενα που έχουν τεχνητή όψη όμως στην πραγματικότητα προέρχονται από φυσικές πρώτες ύλες ή είναι αντιγραμμένα από το περιβάλλον. Το Velcro, για παράδειγμα, που χρησιμοποιείται σε παπούτσια, τσάντες και μπλούζες, το επινόησε τη δεκαετία του 1950 ο Τζορτζ ντε Μεστράλ, παρατηρώντας τα άνθη του άρκτιου, του φυτού που τα άνθη του παραμένουν μπλεγμένα στα ρούχα. Αυτά όρισε ως «naturoids» ο Μάσιμο Νεγκρότι, καθηγητής Μεθοδολογίας στο Πανεπιστήμιο του Ουρμπίνο της Ιταλίας. Όσο περισσότερο ένα «naturoid» καταφέρνει να μιμηθεί τέλεια κάποιες φυσικές ιδιότητες, τόσο περισσότερο απομακρύνεται από το πρότυπο που το ενέπνευσε.
Μεταξύ των πιο προφανών επινοήσεων συναντάμε την ασπιρίνη, που ήταν ήδη γνωστή στους αρχαίους Έλληνες, οι οποίοι έπαιρναν από τη φλούδα της ιτιάς μια λευκή σκόνη, για να θεραπεύουν τον πονοκέφαλο. Και η σόλα πολλών παπουτσιών είναι φτιαγμένη από ελαστικό κόμμι, δηλαδή από το λάστιχο του δέντρου Hevea brasiliensis. Όλα αυτά τα παραδείγματα εγείρουν ένα ερώτημα: έχει στ’ αλήθεια νόημα να κάνουμε διάκριση μεταξύ τεχνητού και φυσικού; Σύμφωνα με κάποιους χημικούς δεν έχει, στο βαθμό που ταυτίζονται οι φυσικές ουσίες και εκείνες του εργαστηρίου. Στην πραγματικότητα, ένα μόριο που προέρχεται από έναν καρπό ή ένα φυτό, όπως η βιταμίνη C από τα πορτοκάλια, δεν έχει καμία διαφορά από τη συνθετική βιταμίνη C του εργαστηρίου. Οι παστίλιες με βιταμίνη C δεν παράγονται από εσπεριδοειδή, αλλά από μια διαδικασία στο εργαστήριο που έχει ως βάση το άμυλο καλαμποκιού. Όμως η χημική σύνθεσή της είναι ίδια και στις δύο περιπτώσεις. Άλλωστε, το γεγονός ότι μια χημική ουσία είναι φυσική δε σημαίνει ότι είναι αθώα για την υγεία. Έγινε, για παράδειγμα, μια σύγκριση ανάμεσα σε καρκινογόνες ουσίες που χορηγούνται σε ποντίκια στο εργαστήριο και διαπιστώθηκαν τα ίδια αποτελέσματα για τις φυσικές ουσίες και για τις συνθετικές.
Αμφίβολα ψώνια
Κι όμως, σήμερα κυριαρχεί η ιδέα πως ό,τι είναι φυσικό κάνει περισσότερο καλό από αυτό που είναι τεχνητό. Και μόνο η σκέψη ότι ένα τρόφιμο μπορεί να βγει από ένα χημικό εργαστήριο αντί να προέρχεται από τη φύση αρκεί για να ξυπνήσει την αμφιβολία στους καταναλωτές. Αυτή η αντίληψη έχει τη βάση της στο παρελθόν, όταν και διαπιστώθηκε πολλές φορές η χρήση καρκινογόνων ουσιών σε τρόφιμα ακόμα και σε παιδικά παιχνίδια, και έτσι επιβλήθηκε η υιοθέτηση αυστηρότερων κανόνων ελέγχου. Ακόμα και σήμερα οι βλαβερές ή δυνητικά τοξικές ουσίες ανακαλύπτονται σε προϊόντα που προέρχονται από λιγότερο ελεγχόμενες αγορές.
Επιπλέον οι γενετικώς τροποποιημένοι οργανισμοί (ΓΤΟ) έχουν συμβάλει στην τροφοδότηση της αποστροφής για τα τεχνητά πράγματα. Ωστόσο, σύμφωνα με πολλούς επιστήμονες, οι ΓΤΟ είναι εντελώς αθώοι, αφού προκύπτουν από την ίδια αρχή μεταφοράς γονιδίων από το ένα είδος στο άλλο η οποία επέτρεψε στον άνθρωπο στη διάρκεια χιλιετιών να παράγει φυτικές ποικιλίες και οικόσιτα ζώα. Όμως περισσότερη σύγχυση προκάλεσαν στο κοινό κάποιοι ΓΤΟ όπως το φωσφορίζον κουνέλι, που δημιούργησε το 2000 ο καλλιτέχνης Kac τροποποιώντας το DNA του ζώου με γονίδια μέδουσας, ή όπως τα καπνά με γονίδια αράχνης, που αντιστέκονται καλύτερα στα παράσιτα. Οι ντομάτες, οι πατάτες, το ρύζι και άλλα γενετικώς τροποποιημένα φυτά έχουν χαρακτηριστεί «φαΐ του Φρανκενστάιν» από τους εχθρούς της βιοτεχνολογίας, οι οποίοι φοβούνται ότι μπορούν να είναι καρκινογόνα ή πηγή άλλων ασθενειών. Όμως πέρα από τους αληθινούς λόγους, υπάρχουν και οι πολιτισμικές προκαταλήψεις που προσανατολίζουν τις επιλογές μας.
Η επιλογή των καταναλωτών
Συνεπώς, η διαφορά ανάμεσα στο φυσικό και το τεχνητό δεν πρέπει να αναζητηθεί στα ίδια τα πράγματα αλλά στον ανθρώπινο νου. Γιατί μας αρέσει περισσότερο αυτό που είναι φυσικό; Όχι μόνο γιατί το θεωρούμε πιο υγιεινό αλλά για λόγους ηθικής επιλογής. Τα βιομηχανικά προϊόντα γίνονται αντιληπτά ως λιγότερο αγνά, γιατί συχνά επιφέρουν εκμετάλλευση, μόλυνση, αλλοίωση. Και γιατί, στο πρόσφατο παρελθόν, ήταν πολλές και πολύκροτες οι περιπτώσεις αλλοίωσης. Όμως αυτή η εντύπωση δεν ανταποκρίνεται πάντα στην αλήθεια: υπάρχουν «φυσικά» προϊόντα που είναι πολύ λιγότερο ασφαλή από τα επεξεργασμένα, γιατί είναι πιο ευάλωτα στη μούχλα, στους μύκητες ή στις τοξικές ουσίες.
Αντίο, φύση
Κάποιοι πιστεύουν ότι δεν υπάρχει πια ένα τελείως φυσικό περιβάλλον. Σύμφωνα με την Τζοβάνα Μασέι, οικολόγο και ερευνήτρια στο Food and Environment Research Agency της Υόρκης στη Μεγάλη Βρετανία, «φαινόμενα όπως η παγκόσμια υπερθέρμανση ή η όξινη βροχή έχουν πλήξει κάθε σημείο της Γης».
Σίγουρα υπάρχουν ακόμα κάποια ανέγγιχτα περιβάλλοντα ή ελάχιστα τροποποιημένα από τον άνθρωπο. Όμως, όπως μαρτυρούν όσοι τα εξερεύνησαν, είναι τόσο εχθρικά που είναι αδύνατο να ζήσουμε εκεί, όπως στο χαμένο κόσμο που ανακαλύφθηκε πρόσφατα στη Νέα Γουινέα, έναν κόσμο γεμάτο επιθετικά έντομα, αρπακτικά, γιγάντιους αρουραίους… Συνεπώς, η διάκριση ανάμεσα στο φυσικό και στο τεχνητό έχει ολοένα μικρότερη σημασία. Κυρίως σήμερα που οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και τα κινητά τηλέφωνα γίνονται προέκταση της μνήμης, της ακοής, της όρασής μας και το GPS της αίσθησης προσανατολισμού. Η τηλεόραση και ο κινηματογράφος μάς έχουν συνηθίσει να σκεφτόμαστε μέσω εικόνων και πλέον καταφεύγουμε για όλους τους υπολογισμούς μας στα κομπιουτεράκια.
Επιπλέον, ο άνθρωπος δημιουργεί τεχνητές οντότητες που απελευθερώνονται από το ρόλο του «τεχνητού μέλους» και αρχίζουν να δείχνουν μια δική τους αυτονομία, όπως οι υπολογιστές, τα ρομπότ, τα λογισμικά. Επιπλέον, η επιτροπή του βραβείου Λέμπνερ (Μ. Βρετανία), ένα διαγωνισμό τεχνητής ευφυΐας, δυσκολεύεται όλο και περισσότερο να διακρίνει μια μηχανή από έναν άνθρωπο στα τεστ ερωτήσεων-απαντήσεων.
Σύμφωνα με πολλούς ειδικούς, θα φτάσει σύντομα η στιγμή κατά την οποία οι μηχανές θα γίνουν πιο έξυπνες από εμάς και θα μας επιτρέπουν να μεταφέρουμε σε έναν υπολογιστή όλη τη συνείδησή μας: γνώσεις, συναισθήματα, εντυπώσεις.
Για να μάθετε πιο πολλά:
Bernadette Bensaude-Vincent, William R. Newman, The artificial and the natural. Αn evolving polarity (MIT Press 2007).