Από το iPhone έως την εταιρική παγκοσμιοποίηση, η σύγχρονη ζωή είναι γεμάτη από αποδείξεις τής διορατικότητάς του. Δείτε πέντε γεγονότα τού σήμερα για τα οποία έκανε σωστές προβλέψεις…
Γράφει ο Σπύρος Σεραφείμ
Ο Καρλ Χάινριχ Μαρξ ήταν γερμανός φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, δημοσιογράφος, ιστορικός, πολιτικός οικονομολόγος και θεωρείται ο θεμελιωτής του Κομμουνισμού. Είναι γνωστός για την ανάλυση της Ιστορίας σε όρους ταξικής πάλης, η οποία συνοψίζεται στη θεωρία ότι τα συμφέροντα των κεφαλαιοκρατών και των εργαζομένων είναι διαμετρικά αντίθετα μεταξύ τους. Οπλισε την εργατική τάξη με δύο σπουδαία θεωρητικά κείμενα για τους αγώνες της, το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» και «Το Κεφάλαιο». Ο «άοπλος προφήτης», όπως τον αποκαλεί ο διανοούμενος Ερικ Χομπσμπάουμ, ενέπνευσε κοσμοϊστορικές αλλαγές μέσα από το θεωρητικό του κληροδότημα, μεταμορφώνοντας τόσο την πολιτική κοσμοθεώρηση, όσο και το κοινωνικό εποικοδόμημα.
Υπάρχει μεγάλη συζήτηση για τον Καρλ Μαρξ αυτή την εποχή, σκέψου ότι υπάρχουν άνθρωποι που κατηγορούν τον Πάπα Φραγκίσκο για… προώθηση «καθαρού μαρξισμού»! Θα τρελαθούμε τελείως; Εκείνος, το είχε ήδη περιγράψει ως «Η λογική υπήρχε πάντα, αλλά όχι πάντα σε λογική μορφή».
Είναι γεγονός, πάντως, ότι λίγοι άνθρωποι αντιλαμβάνονται πραγματικά τη δριμεία κριτική τού Μαρξ στον καπιταλισμό. Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν μιαν αόριστη επίγνωση της πρόβλεψης αυτού του ριζοσπαστικού οικονομολόγου: ότι, δηλαδή, ο καπιταλισμός αναπόφευκτα θα αντικατασταθεί από τον Κομμουνισμό, συχνά όμως παρεξηγούν γιατί πίστευε ότι αυτό είναι αλήθεια. Κι ενώ ο Μαρξ έκανε λάθος για μερικά πράγματα, τα γραπτά του -πολλά εκ των οποίων προηγήθηκαν του αμερικανικού εμφυλίου- προέβλεψαν με ακρίβεια διάφορες πτυχές του σύγχρονου καπιταλισμού. Από τη Μεγάλη Υφεση έως το iPhone που κουβαλάτε.
Να, λοιπόν, πέντε γεγονότα του 2014, όπως τα παρουσίασε το περιοδικό Rolling Stone, για τα οποία η ανάλυση του Μαρξ ήταν απολύτως σωστή.
Η Μεγάλη Yφεση (Η χαοτική φύση του καπιταλισμού)
Η εγγενώς χαοτική, επιρρεπής σε κρίσεις, φύση του καπιταλισμού υπήρξε βασικό κομμάτι στα γραπτά του Μαρξ. Υποστήριξε ότι ο αμείλικτος αγώνας για κέρδος θα οδηγούσε τις εταιρείες στη μηχανοποίηση των χώρων εργασίας τους, παράγοντας όλο και περισσότερα αγαθά, συμπιέζοντας παράλληλα τους μισθούς των εργαζομένων, έως ότου δεν θα μπορούσαν πλέον ν’ αγοράζουν τα προϊόντα που δημιουργούσαν. Σίγουρα, τα σύγχρονα ιστορικά γεγονότα, από τη Μεγάλη Υφεση ως τη φούσκα των dot-com, μπορούν να αναχθούν σ’ αυτό που ο Μαρξ ονομάζει «πλασματικό κεφάλαιο» – χρηματοοικονομικά μέσα, όπως οι μετοχές και οι ΣΑΚΑ (συμβάσεις ανταλλαγής κινδύνου αθέτησης – Credit default swap ή απλά CDS). Παράγουμε ακατάπαυτα μέχρι να μη μείνει κανείς ν’ αγοράζει τ’ αγαθά που ξερνάνε οι μηχανές παραγωγής. Και ο κύκλος συνεχίζεται μπροστά στα μάτια μας: σε γενικές γραμμές, αυτό είναι που έκανε την αγορά ακινήτων να καταρρεύσει το 2008. Δεκαετίες άμβλυνσης ανισοτήτων με μείωση των εισοδημάτων, η οποία οδήγησε όλο και περισσότερους Αμερικανούς στη χρεοκοπία – και, κατ’ επέκταση, και την Ευρώπη. Οταν δεν υπήρχαν πια άλλα ενυπόθηκα δάνεια, όλη η πρόσοψη κατέρρευσε, όπως ακριβώς γνώριζε ο Μαρξ πως θα γινόταν.
iPhone (Φανταστικές ορέξεις)
Ο Μαρξ προειδοποίησε ότι η τάση του καπιταλισμού να προσδίδει υψηλή αξία σε αυθαίρετα -στην ουσία- προϊόντα θα οδηγούσε, με την πάροδο του χρόνου, σ’ αυτό που αποκάλεσε «μια επινοημένη και συνεχώς υπολογισμένη υποταγή σε απάνθρωπες, σοφιστικέ, αφύσικες και φανταστικές ορέξεις». Είναι ένας σκληρός, αλλά ακριβής τρόπος περιγραφής της σύγχρονης Αμερικής, όπου απολαμβάνουν μια απίστευτη πολυτέλεια κι όμως συνεχίζουν παρασυρμένοι από μια συνεχή ανάγκη ν’ αγοράζουν όλο και περισσότερα. Για να μην αναφερθούμε στο τελευταίο μοντέλο, σκεφτείτε το iPhone 5S που, ίσως, έχετε. Είναι πραγματικά τόσο πολύ καλύτερο από ό,τι το iPhone 5 της περασμένης χρονιάς ή το iPhone 4S έναν χρόνο πριν από αυτό; Πρόκειται για μια πραγματική ανάγκη ή για μια επινοημένη; Κι ενώ κινεζικές οικογένειες αρρωσταίνουν η μία μετά την άλλη με καρκίνο, εξαιτίας των ηλεκτρονικών αποβλήτων των… πολιτισμένων χωρών. Αν ο Μαρξ μπορούσε να το δει αυτό, θα μας έκλεινε το μάτι.
Το ΔΝΤ (Η παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού)
Οι ιδέες τού Μαρξ σχετικά με την υπερπαραγωγή τον οδήγησαν στην πρόβλεψη αυτού που τώρα ονομάζεται παγκοσμιοποίηση – η εξάπλωση του καπιταλισμού σε όλο τον πλανήτη σε αναζήτηση νέων αγορών. «Η ανάγκη μιας συνεχώς επεκτεινόμενης αγοράς πώλησης προϊόντων κυνηγά την αστική τάξη σ’ ολόκληρα τα πλάτη και τα μήκη του πλανήτη», έγραψε. «Πρέπει να φωλιάσει παντού, να εγκατασταθεί παντού, να δημιουργεί συνδέσεις παντού». Κι ενώ αυτό μπορεί να μοιάζει προφανές σήμερα, ο Μαρξ έγραψε αυτά τα λόγια το 1848, όταν η παγκοσμιοποίηση ήταν μακριά έναν αιώνα. Και δεν έπεσε μέσα στο τι τελικά συνέβη στα τέλη του 20ού αιώνα – έπεσε, όμως, μέσα στο γιατί συνέβη: η αδιάκοπη αναζήτηση για νέες αγορές και φθηνό εργατικό δυναμικό, καθώς και η αδιάκοπη ζήτηση για περισσότερους φυσικούς πόρους, είναι θεριά που απαιτούν συνεχή τροφοδοσία.
Walmart (Μονοπώλιο)
Στην κλασική θεωρία Οικονομικών, ο ανταγωνισμός εικάζεται ως φυσιολογικός και, ως εκ τούτου, αυτοτροφοδοτούμενος. Ο Μαρξ, ωστόσο, υποστήριξε ότι η ισχύς της αγοράς θα είναι στην πραγματικότητα συγκεντρωμένη σε μεγάλες μονοπωλιακές επιχειρήσεις, καθώς όλο και περισσότερο, η μία επιχείρηση θα κατασπάραζε την άλλη. Αυτό θα μπορούσε να είχε φανεί στους αναγνώστες του 19ου αιώνα ως περίεργο. Σήμερα, τα οικογενειακά καταστήματα της γειτονιάς έχουν αντικατασταθεί από θεόρατα οικοδομήματα καταστημάτων, οι μικρές συνεταιριστικές τράπεζες έχουν αντικατασταθεί από τις παγκόσμιες τράπεζες, ενώ μικρές αγροτικές φάρμες έχουν αντικατασταθεί από γεωργικές βιομηχανίες.
Ο κόσμος τής τεχνολογίας, επίσης, τείνει ήδη να συγκεντρωθεί σε μεγάλες εταιρείες, που καταπίνουν τις νεοσύστατες επιχειρήσεις όσο πιο γρήγορα μπορούν. Οι πολιτικοί προσποιούνται πως νοιάζονται για τις ελάχιστες μικρές επιχειρήσεις που έχουν μείνει και διώκουν τις πιο επιθετικές για αντιμονοπωλιακές τακτικές – ως επί το πλείστον, όμως, γνωρίζουμε πως οι μεγάλες επιχειρήσεις είναι εδώ για να μείνουν.
Χαμηλοί μισθοί, μεγάλα κέρδη (ο εφεδρικός στρατός της βιομηχανικής εργασίας)
Ο Μαρξ πίστευε ότι οι μισθοί θα κρατηθούν σε χαμηλά επίπεδα από τον «εφεδρικό στρατό εργασίας», τον οποίο εξήγησε απλά, χρησιμοποιώντας κλασικές οικονομικές τεχνικές: οι καπιταλιστές θέλουν να πληρώνουν όσο το δυνατόν λιγότερο για εργατικά, κι αυτό είναι πιο εύκολο όταν υπάρχει αφθονία εργαζομένων στην αγορά. Συνεπώς, έπειτα από μια ύφεση, χρησιμοποιώντας τη μαρξιστική ανάλυση, θα προβλέπαμε ότι τα υψηλά ποσοστά ανεργίας θα κρατήσουν τους μισθούς στάσιμους, ενώ τα κέρδη θα εκτιναχθούν στα ύψη, επειδή οι εργαζόμενοι είναι πολύ φοβισμένοι απ’ την ανεργία ώστε να εγκαταλείψουν την εκμετάλλευση και τις φριχτές θέσεις εργασίας τους και, ως εκ τούτου, στερούνται διαπραγματευτικής ισχύος. Δεν είναι ν’ απορείς που η καλύτερη στιγμή για δίκαιη ανάπτυξη είναι σε περιόδους «πλήρους απασχόλησης», όταν η ανεργία είναι σε χαμηλά επίπεδα κι οι εργαζόμενοι μπορούν να απειλήσουν να βρουν άλλη δουλειά.
Εντάξει, ο Μαρξ έπεσε έξω σε πολλά πράγματα. Τα περισσότερα απ’ τα γραπτά του εστιάζουν στην κριτική του καπιταλισμού και όχι σε μια πρόταση για την αντικατάστασή του, κενό που επέτρεψε την παρερμήνευσή τους από παρανοϊκούς – όπως ο Στάλιν, για παράδειγμα. Το έργο τού Μαρξ, όμως, εξακολουθεί να διαμορφώνει τον κόσμο μας με θετικό τρόπο. Οταν υποστήριζε ένα σχήμα προοδευτικής φορολογίας εισοδήματος στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, σε καμία χώρα δεν εφαρμοζόταν. Τώρα, μόλις και μετά βίας θα βρεθεί χώρα χωρίς προοδευτικό πλάνο φόρου εισοδήματος κι είναι ένας μικρός τρόπος με τον οποίο οι ΗΠΑ προσπαθούν να καταπολεμήσουν την εισοδηματική ανισότητα. Η ηθική κριτική του Μαρξ για τον καπιταλισμό και η οξυδερκής κατανόηση των εσωτερικών λειτουργιών και του ιστορικού του πλαισίου, αξίζουν ακόμα της προσοχής μας.
Δεν στρεφόμαστε, λοιπόν, στον Μαρξ επειδή είναι αλάθητος, αλλά επειδή είναι αναπόφευκτος. Σήμερα, σε έναν κόσμο ανήκουστου πλούτου και ταυτόχρονα απόλυτης φτώχειας, όπου οι πλουσιότεροι 85 άνθρωποι κατέχουν περισσότερο πλούτο από τα φτωχότατα 3 δισεκατομμύρια ανθρώπων, η περίφημη επαναστατική ιαχή από το κομμουνιστικό μανιφέστο -του 1848- «Εργάτες, όλου του κόσμου ενωθείτε – Δεν έχετε τίποτα να χάσετε παρά μόνο τις αλυσίδες σας», διατηρεί ακόμα δυνατή τη δραστικότητά της.
Αλλά τι τα θες; Ο Καρλ Μαρξ πέθανε στις 14 Μαρτίου 1883 στο Λονδίνο, απογοητευμένος, χωρίς καμία ιδιαίτερη αναγνώριση ή ένδειξη ότι αργότερα θα χαρακτηριζόταν «ο προφήτης φιλόσοφος που σφράγισε την πορεία της ανθρωπότητας». Τάφηκε ως άπατρις, τρεις μέρες αργότερα, στο νεκροταφείο του Χαϊγκέιτ στο Βόρειο Λονδίνο. Ο Φρίντριχ Ενγκελς, δυο μέρες πριν, είχε περιγράψει την απώλεια του Μαρξ: «Η ανθρωπότητα έχει γίνει κατά ένα κεφάλι κοντότερη και, μάλιστα, το σημαντικότερο κεφάλι που σήμερα διέθετε». Η ζωή συνεχίστηκε χωρίς εκείνον, αλλά οι ιδέες του έμειναν κάρβουνα αναμμένα στους αιώνες, όπου ο καθείς ερμήνευσε τα όσα κατέβασε αυτό το σημαντικό κεφάλι, κατά το δοκούν.
Προλετάριοι όλου του κόσμου ενωθείτε, λοιπόν… Να μαζευτούμε, να βάλουμε ρεφενέ, μπας και πάρουμε το νέο iphone. Και, ξέρεις: όταν έχεις στα χέρια σου τέτοιο «όπλο», φιλοσοφείς καλύτερα τη ζωή, προσεγγίζεις καλύτερα το ιστορικό προτσές.
Πέραν του όποιου αστεϊσμού, στις ημέρες που διανύουμε ο καπιταλισμός μοιάζει να είναι βγαλμένος απ’ τις σελίδες του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου»: ολοένα και πιο συγκεντρωτικός, σάπιος και παρωχημένος, γεννά μονάχα κρίσεις, φτώχεια και πολέμους. Γι’ αυτό και μόνο, ο Μαρξ δικαιώθηκε.