Στον κύκλο του χρόνου, η περίοδος των Απόκρεων αποτελεί σημείο ορόσημο για την παραδοσιακή κοινωνία. Ανάμεσα στον Χειμώνα και το Καλοκαίρι, αποτελούν μια διαβατήρια φάση ανατροπής της φυσικής και κοινωνικής τάξης, αποσκοπώντας στο πέρασμα απ’ τον θάνατο στην ζωή…
Του Θάνου Κώτση
Οι άνθρωποι προσπαθούν συμβολικά να ταράξουν τις κοινωνικές δομές και να ανατρέψουν νόμους και κανόνες της τοπικής τους κοινότητας, μέσω μιας ομοιοπαθητικής μαγικής σκέψης, που αναπαριστά στον χώρο, ότι θέλει να πραγματώσει. Έτσι οι άντρες ντύνονται γυναίκες, οι θεσμοί εξουσίας αμφισβητούνται και χλευάζονται και τα ιερά αντικαθίστανται απ’ τα ανίερα, δημιουργώντας μια συνολική εικόνα αταξίας στην κοινότητα, που θα επιφέρει ομοιοπαθητικά και την αλλαγή και την ανατροπή του Χειμώνα απ’ την Άνοιξη.
Έτσι εμφανίζονται όλα εκείνα τα σκωπτικά και αθυρόστομα τραγούδια και όλες εκείνες οι δαιμονικές και γονιμικές αναπαραστάσεις με φαλλικά σύμβολα, που αποσκοπούν στο ξύπνημα της γης και στον κατευνασμό των δαιμονίων μέσα απ’ τις καθαρτήριες πυρές των ημερών. Άλλωστε η Αποκριά αποτελεί μια μεθοριακή περίοδο αταξίας και ως τέτοια θεωρείται επικίνδυνη για την κοινότητα, η οποία οφείλει να προστατευτεί και να ισχυροποιήσει τους δεσμούς της για να επιτευχθεί η διάβαση απ’ τον θάνατο στην ζωή.
Στην Περαχώρα και το Λουτράκι Κορινθίας, σημαντικότατο έθιμο στον κύκλο του χρόνου αποτελεί και ο χορός της Τράτας. Στις μέρες μας βέβαια το έθιμο επιτελείται σε ένα ενδιάμεσο στάδιο βίωσης και αναβίωσης, λόγω της αστικοποίησης των κατοίκων, της τουριστικής ανάπτυξης και ανάδειξης της περιοχής, αλλά και με τον ερχομό και την εγκατάσταση ξένων οικιστών από άλλες περιοχές της χώρας. Παρά ταύτα διατηρούνται οι βασικές δομές της επιτέλεσης του, όπως το ρεπερτόριο των τραγουδιών και η δομή του χορού, ενώ για τις τομές θα μιλήσουμε στην συνέχεια.
Το έθιμο γεννήθηκε στην Περαχώρα και μεταφέρθηκε μαζί με τους Περαχωρίτες που κατέβηκαν παραθαλάσσια και δημιούργησαν την σημερινή πόλη του Λουτρακίου, όπου βέβαια μετοίκισαν και κάτοικοι από κοντινές περιοχές, ενώ μέσα από φωτογραφικά τεκμήρια προκύπτει το έθιμο να επιτελούνταν και στο Λουτράκι πριν απ’ τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο ακόμα.
Με το άνοιγμα του Τριωδίου λοιπόν, κάθε γειτονιά άναβε την δική της φωτιά τα απογεύματα με ξύλα που έφερναν όλοι , πιάνονταν σταυρωτά ιεραρχικά άντρες και γυναίκες με βάση την ηλικία και χόρευαν στο γνωστό μοτίβο «μπρος πίσω», τοπικά τραγούδια της τράτας. Οι άνδρες συμμετείχαν μεταμφιεσμένοι με αυτοσχέδιες φορεσιές, ενώ οι γυναίκες φορούσαν την καλή τους «παραδοσιακή» φορεσιά για να βγουν στον χορό, αφού η θέση και ο κοινωνικός ρόλος της γυναίκας δεν επέτρεπαν μεταμφιέσεις. Η φωτιά στο κέντρο του κύκλου αποτελεί το καθαρτήριο πυρ, που διώχνει τους κακότροπους δαίμονες που εμφανίζονται σε κάθε μεταβατική-μεθοριακή περίοδο και συνάμα ζεσταίνει και φωτίζει τον κύκλο.
Οι κάτοικοι τραγουδούν αντιφωνικά, τραγούδια της Αποκριάς, με τους προεξάρχοντες να τραγουδούν τους στίχους και τον υπόλοιπο κύκλο να επαναλαμβάνει, σε ένα πλαίσιο βίωσης και μαθητείας, όπου οι νεότεροι μυούνταν στην επιτέλεση του δρωμένου, απ’ τους μεγαλύτερους. Βέβαια το αντιφωνικό τραγούδισμα είναι χαρακτηριστικό σε όλες τις προβιομηχανικές κοινότητες, όπου απουσίαζαν οι ζυγιές οργάνων, ιδιαίτερα σε τελετουργικά έθιμα που σηματοδοτούν την ενότητα της κοινότητας.
Άλλωστε το σταυρωτό πιάσιμο αποτελεί μια τελετουργική σύνδεση όλων των κατοίκων, η οποία ανακαινίζει τον χώρο, μέσα απ’ την πραγμάτωση αυτού του λαϊκού τελετουργικού και παίζει καταλυτικό ρόλο στην ενότητα της κοινότητας. Ιδιαίτερα σημαντικό όμως είναι και το βήμα του χορού, αφού οι κάτοικοι κινούνται περιμετρικά στον κύκλο μπρος, πίσω, εκφράζοντας αυτή την ομοιοπαθητική διαβατήρια στάση να περάσουν απ’ το ένα στάδιο, σε ένα άλλο, αφήνοντας συμβολικά πίσω τον Χειμώνα και περνώντας μπροστά στην Άνοιξη. Τα τραγούδια που ακούγονται και χορεύονται στο έθιμο ποικίλουν και ειδικά κάποια από αυτά είναι αρκετά σπάνια και ιδιαίτερης αξίας.
«Καλώς τη την Σαρακοστή με σκόρδα με κρεμμύδια και με τα κρεμμυδόφυλλα, καλώς τα μουσαφίρια» ξεκινούν οι ντόπιοι να τραγουδούν, καλωσορίζοντας την νηστεία της Σαρακοστής που ακολουθεί των Αποκριών και συνεχίζουν με σκωπτικά τραγούδια και γνωστές παραλογές στο πανελλήνιο, όπως η «Μηλίτσα», «ο γυρισμός του ξενιτεμένου συζύγου» που παραπέμπει στον Οδυσσέα και την Πηνελόπη, αλλά και ερωτικά τραγούδια με αρκετά υπονοούμενα και λογοπαίγνια για διάφορα πρόσωπα της κοινότητας.
Χαρακτηριστικό της επιτέλεσης παλιότερα, ήταν και ο αυτοσχεδιασμός σε στίχους πάνω στο χορό, κάτι που έζησα και εγώ σαν παιδί στο δρώμενο, αλλά σήμερα είναι αρκετά περιορισμένο. Στην Περαχώρα δε, όπου βιώνει σε μεγαλύτερο βαθμό, ως κοιτίδα και του εθίμου βέβαια, η Αρβανίτικη ταυτότητα της περιοχής, ακούγονται τραγούδια, αντίστοιχης θεματολογίας και ρυθμού, στην αρβανίτικη γλώσσα. Η ιδιαιτερότητα πάντως του μουσικού ρεπερτορίου είναι η κοινή ρυθμική βάση των 4/4 σε όλα τα τραγούδια, για να αποδίδονται φυσικά με τον ίδιο βηματισμό όλα τα τραγούδια, αφού κατά την επιτέλεση του εθίμου, δεν χορεύεται κανείς άλλος χορός, εκτός απ’ τον «χορό της τράτας» ή του Χαραλάμπη, όπως αποκαλείται απ’ τους παλιότερους, λόγω της γνωστής παραλογής με τα δυο πουλιά(θαλασσινό-βουνίσιο) που ενέχει το όνομα ως γύρισμα.
Βέβαια το σημαντικότατο δίπολο γονιμότητας- θανάτου, είναι έντονο στα τραγούδια της τράτας, αφού συχνά αναφέρεται το γνωστό μοτίβο του μνήματος που «βογκά και βαριαναστενάζει», θυμίζοντας μας την σχέση των Αποκριών με τα ψυχοσάββατα που ακολουθούν και την γενικότερη συνάφεια του εθίμου με τον κύκλο της ζωής και την ανατροπή του θανάτου, με μια συμβολική ανάσταση.
Κλείνοντας αυτή την σύντομη αναφορά στο έθιμο του χορού της τράτας στην Περαχώρα και στο Λουτράκι, θεωρώ σημαντικό να αναφέρω και τις τομές που υπάρχουν στην σύγχρονη επιτέλεση του εθίμου, που έχει χάσει αρκετά απ’ τα πολιτισμικά συμφραζόμενα και τελείται σε ένα διαφορετικό πλαίσιο. Στον καπιταλιστικό κόσμο της κερδοφορίας, ο χωρικός αστικοποιείται και γίνεται επιχειρηματίας . Έτσι ξεχνά τα έθιμα που θυμίζουν την καταγωγή του και αφομοιώνει νέες συνήθειες που προστάζει η εποχή. Η ιδιωτική πρωτοβουλία ξεπερνά την συλλογική δραστηριότητα και ενσωματώνεται στην νέα πραγματικότητα, ιδίως μετά το 1990 που η τουριστική άνθηση είναι εντονότερη στην περιοχή.
Όλα αυτά συνέβαλαν σημαντικά στον πολιτισμικό χαρακτήρα της περιοχής, αφού οι ναυτικοί, οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι, ξαφνικά έγιναν έμποροι, ξενοδόχοι και καταστηματάρχες, αποσκοπώντας στην κερδοφορία. Παρά ταύτα η συλλογική μνήμη είναι αρκετά δυναμική και σε κάθε ευκαιρία παρουσιάζεται στο προσκήνιο. Το έθιμο της τράτας δεν σβήνει ούτε ξεχνιέται, αντιθέτως μεταφέρεται στην πόλη του Λουτρακίου απ’τους Περαχωρίτες που κατεβαίνουν στα πεδινά για διάφορες οικονομικές δραστηριότητες, κάτι που αποδεικνύει την ανάγκη συλλογικής έκφρασης, στην κοινωνία των αρχών του 20ού αιώνα.
Σίγουρα δεν πλάθονται νέα έθιμα, αφού κατά τον Μ.Μερακλή ο σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει ελεύθερο, αλλά ούτε και συλλογικό χρόνο και οι συνδικαλιστικές συσπειρώσεις δεν έχουν καθολικό χαρακτήρα, για να παράγουν νέα έθιμα.
Το έθιμο βέβαια στο Λουτράκι σταμάτησε για κάποια χρόνια και δεν είναι καθόλου τυχαίο πως η αναβίωσή του γίνεται τη δεκαετία 1970-1980 , όταν στην χώρα μας επικρατεί η στροφή στο παρελθόν. Ο όρος χωριάτικος πλέον δεν έχει υποτιμητικό χαρακτήρα, αλλά προσωποποιεί την χαμένη γνησιότητα της αστικοποίησης. Έξαρση λοιπόν παρατηρήθηκε στο φαινόμενο του ρετρό (μερική επάνοδος του «παλιού καλού καιρού») ως ανάγκη της μετανεωτερικής εποχής. Πλέον η τουριστική κίνηση, που ολοένα και αυξανόταν στο Λουτράκι, επιζητούσε «εξωτικά στοιχεία» από μια άλλη εποχή να τονώνουν την τοπική οικονομία και να προσφέρουν ένα διαφορετικό είδος διασκέδασης-θεάματος σε ντόπιους και ξένους.
Πλέον ο χορός της Τράτας αναβιώνεται από τους τοπικούς πολιτιστικούς συλλόγους και περιορίζεται τις Κυριακές των Αποκριών και την Καθαρά Δευτέρα, όπου στήνονται οι μεγαλύτεροι χοροί και στις δύο κοινότητες, ενώ απουσιάζει η αυθόρμητη συμμετοχή στο στήσιμο του χορού, όπως γίνονταν παλιότερα στις ενορίες και τις γειτονιές. Στο Λουτράκι μάλιστα, ο χορός περιορίζεται κατά βάση στην αναβίωση του την Καθαρά Δευτέρα στην πλατεία της πόλης, όπου ένας εκ των τελευταίων παλιών συμμετεχόντων, ο Δημήτρης Λέκκας (Νταμάζος) τραγουδά πάνω σε μια εξέδρα τα τραγούδια και επαναλαμβάνει ο χορός, που αποτελείται κυρίως από μέλη των συλλόγων της περιοχής και των παλιότερων κατοίκων που βίωσαν το έθιμο στο παρελθόν, εκφράζοντας έτσι την τεράστια αλλαγή στην τοπική συλλογική μνήμη, με τον εκσυγχρονισμό και την τοπική οικονομική και τουριστική ανάπτυξη, να παίζουν καίριο ρόλο στις αλλαγές.
Έτσι λοιπόν γίνεται ολοφάνερη η νέα λειτουργία των συμβόλων, ο μετασχηματισμός του εθίμου, ο ρόλος των κατοίκων μέσα σ ’αυτό αλλά και η νέα διάσταση των τραγουδιών, που πολλές φορές δεν γίνονται κατανοητά στους συμμετέχοντες. Τα τραγούδια μετατρέπονται σε απλές μελωδίες με αστείους, δυσνόητους και πολλές φορές μακάβριους στίχους που δεν απασχολούν το πλήθος, το οποίο απλά διασκεδάζει με το κλίμα της γιορτής των Αποκριών.
Θάνος Κώτσης, απόφοιτος του τομέα λαογραφίας του τμήματος ιστορίας και αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Ιωαννίνων και μεταπτυχιακός φοιτητής κοινωνικής λαογραφίας στο ίδιο τμήμα.
Άρθρο γραμμένο στις 25 Φεβρουαρίου 2016
(Η κεντρική φώτο είναι από το αρχείο του Ανδρέα Σιώκου και είναι τραβηγμένη τη δεκαετία του 1980)
Γιατι δε λετε οτι σταματησαν τους χορους πειεδη λεει χαλαγανε το δρομο και οχι επειδη επρεπε να γινουμε ποιο μοντερνοι αυτος ειναι ο λογος που σταματησαν της φωτιες στης γειτονιες
Η λέξη "τράτα" ήταν άγνωστη στους αρβανιτόφωνους πληθυσμούς μέχρι την περίοδο του μεσοπολέμου, όταν αρσακειάδες δασκάλες, επηρεασμένες από τη μεγαρίτικη τράτα που διδάσκονταν ως ελληνικός χορός και βλέποντας το σταυροκράτημα, ονόμασαν έτσι το χορό.