Όλοι έχουμε νιώσει μουσικά μοτίβα να τριγυρίζουν, καμιά φορά επίμονα, στο κεφάλι μας. Κατά τους ερευνητές, χρησιμεύουν στη λειτουργία της μνήμης…
Πριν από λίγους μήνες, ένας νεαρός 21 ετών απευθύνθηκε απελπισμένος στους ψυχίατρους του Κεντρικού Ινστιτούτου της πόλης Κάνκε, στην Ινδία. Τα τελευταία πέντε χρόνια είχε καρφωθεί στο μυαλό του το μουσικό μοτίβο μιας ταινίας: κοντά στα τρία λεπτά μουσικής με μέχρι 35 επαναλήψεις την ημέρα. Μια ιστορία που αποδείχτηκε ανθεκτική ακόμη και στα φάρμακα. Ευτυχώς, πρόκειται για μια ακραία περίπτωση. Συνήθως δε χρειάζεται να καταφύγει κανείς στη χημεία: το περίφημο «σκουλήκι (παράσιτο) στο αφτί», Ohrwurm, όπως αποκάλεσαν οι Γερμανοί ερευνητές του 19ου αιώνα τα μουσικά μοτίβα που νιώθουμε στα αφτιά μας (και earworm για τους Άγγλους) είναι κάτι πολύ συνηθισμένο. Τι είναι όμως. Γιατί «κολλάει»; Πώς απαλλάσσεται κάποιος από τη μελωδική «ίωση»;
Υπόθεση του εγκέφαλου. Κατ’ αρχάς, δεν είναι θέμα αφτιών. Πρόκειται για μουσικούς «ιούς» του εγκέφαλου. Το 1987 ένα επιστημονικό περιοδικό τα χαρακτήρισε «μουσικούς μολυσματικούς παράγοντες του γνωσιακού υπόβαθρου». Στη συνέχεια ονομάστηκαν Musical imagery repetition (Mir), «επαναλαμβανόμενα μουσικά εικάσματα».
Το φαινόμενο είναι κοινό και οικείο για το 98,2% των ανθρώπων, όπως διαπίστωσε πριν από οκτώ χρόνια ο Σον Μπένετ, ένας νεαρός φοιτητής του Κέμπριτζ που ερεύνησε μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ένα δείγμα 4.000 ατόμων από 52 διαφορετικές χώρες και με ηλικίες μεταξύ 17 και 71 ετών. Περισσότερο εκτεθειμένοι είναι οι νέοι που ακούν πολλή μουσική, με περισσότερες περιπτώσεις μεταξύ των αριστερόχειρων. Οι μελέτες που έχουν γίνει ως τώρα έχουν δείξει μεγάλες διαφορές από άτομο σε άτομο: για μερικούς είναι ένα περιστασιακό, ευχάριστο μουσικό υπόβαθρο που τους κρατά συντροφιά. Για άλλους, μια ενοχλητική επανάληψη από την οποία δεν καταφέρνουν να απαλλαγούν. Για λίγους, το μοτίβο γίνεται μια εκνευριστική μανία. Σε αυτές τις τελευταίες περιπτώσεις η μουσική «ίωση», μαζί με άλλα συμπτώματα, αποτελεί γνώρισμα μιας ψυχαναγκαστικής διαταραχής.
Ασυνείδητο. Για την αιτία που τα μουσικά μοτίβα εγκαθίστανται στα αφτιά υπάρχουν μόνο υποθέσεις. Ο Βιεννέζος ψυχαναλυτής Τέοντορ Ράικ, στενός συνεργάτης του Φρόιντ, έγραψε για παράδειγμα ότι «Οι μελωδίες που τριγυρίζουν στο μυαλό […] μπορούν να προσφέρουν στον αναλυτή μια ένδειξη για τη μυστική συναισθηματική ζωή του καθενός μας». Άλλοι, όπως ο νευροεπιστήμονας και μουσικόφιλος Ντάνιελ Λεβίτιν, επικεντρώθηκαν στα χαρακτηριστικά των μοτίβων, ανακαλύπτοντας ότι πρόκειται για πολύ σύντομα κομμάτια, διάρκειας 15-30 δευτερολέπτων. Και ο Τζέιμς Κελάρις, που διδάσκει μάρκετινγκ στο Πανεπιστήμιο του Σινσινάτι, εντόπισε τα χαρακτηριστικά γνωρίσματά τους:
1. επαναληπτικότητα ορισμένων μουσικών δομών, όπως για παράδειγμα τα ρεφρέν,
2. μουσική απλότητα,
3. ασυμφωνία ανάμεσα σε λόγια και μουσική ή
4. ανάμεσα σε ρυθμό και μουσικό μέτρο. Όσοι ασχολούνται με το μάρκετινγκ μελετούν τα γνωρίσματα των μοτίβων που καρφώνονται στο νου, για να δημιουργήσουν μιμίδια (έντονες ιδέες που λειτουργούν σαν μολύνσεις), έτσι ώστε να πουλήσουν τα προϊόντα που θέλουν. Άλλοι ερευνητές επικεντρώθηκαν στα άγχη και τις νευρώσεις του ατόμου.
Άλλοι βλέπουν τα αίτια αυτών των κολλητικών «ιών» στο περιβάλλον. Για τον Όλιβερ Σακς , ένα αίτιο είναι «η διάχυτη παρουσία εκνευριστικά εύκολων στην επανάληψη μοτίβων: εύκολες μελωδίες, που ίσως δεν είναι τίποτε περισσότερο από απλοϊκά μοτίβα για τη διαφήμιση μιας οδοντόκρεμας, είναι όμως απόλυτα ακαταμάχητες από νευρολογικής άποψης».
Μνημονικό εργαλείο. Ο Σον Μπένετ εξέφρασε μια γοητευτική υπόθεση, που ίσως αποτελεί εξήγηση και για την παγκοσμιότητα αυτού του φαινόμενου: τα μοτίβα που «ακούμε» μπορεί να είναι συστήματα παγίωσης της μνήμης, φαινόμενα ενός νέου είδους ακουστικής μνήμης, όπου η μουσική βοηθά να θυμόμαστε λέξεις ή περιστάσεις με τις οποίες είναι συνδεδεμένη. Εάν ο Μπένετ έχει δίκιο, τα μοτίβα που γυρίζουν στο μυαλό μας είναι καλοδεχούμενα, γιατί βοηθούν στην ανάκληση των αναμνήσεων με τις οποίες συνδέονται. Ο Ντέιβιντ Κρέμερ, που ειδικεύεται στις γνωσιακές επιστήμες στο Κολέγιο Ντάρτμουθ (ΗΠΑ), απέδειξε χρησιμοποιώντας μαγνητική τομογραφία ότι το… iPod του εγκέφαλου βρίσκεται στον ακουστικό φλοιό, που καταγράφει και διατηρεί τις ακουστικές μνήμες μας.
Ο ακουστικός φλοιός αποφασίζει ποιο μοτίβο θα «μεταδώσει», και ίσως κάποια είναι συχνότερα από άλλα. Αυτό προκύπτει από μια στατιστική των 10 συχνότερων… μουσικών «ιών» στις Ηνωμένες Πολιτείες, που κατέγραψε το εργαστήριο μουσικής έρευνας του Πανεπιστημίου του Μόντρεαλ (Καναδάς). Άλλες μελέτες πάντως δείχνουν ότι υπάρχουν λιγοστές υπερκαλύψεις, λες και ο κάθε εγκέφαλος έχει τη δική του προδιάθεση.
Πώς σβήνει; Πώς όμως μπορούμε να ενεργοποιήσουμε το… σβήσιμο του επαναλαμβανόμενου μοτίβου που μας σερβίρει ο εγκέφαλός μας, όταν αυτό γίνει ενοχλητικό; Η στρατηγική της επικέντρωσης σε άλλα πράγματα δε φαίνεται να αποδίδει. Και αν προσπαθήσουμε συνειδητά να ξεχάσουμε το μοτίβο, αυτό γίνεται πιο ανθεκτικό, αφού έτσι λειτουργεί η μνήμη: αν διαβάσουμε «μη σκεφτείς έναν ροζ ελέφαντα», είναι αδύνατο να ΜΗ σκεφτούμε έναν ροζ ελέφαντα. Η Ντιάνα Ντόιτς, που διδάσκει ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Ντιέγκο, υποστηρίζει πως, όταν τα μοτίβα γίνονται ενοχλητικά, αντικατοπτρίζουν ένα είδος «υπενθύμισης» που μας καλεί να θυμηθούμε κάτι: εξαφανίζονται αν ανακαλύψουμε τι τα προκαλεί.